Passie
Het woord ‘passie’ kent verschillende betekenissen. Op de eerste plaats betekent het ‘hartstocht’. De reden dat ik mijn hart ben gaan volgen in het leiden van een aantal koren binnen de Vijf Heiligen Parochie, is mijn passie voor de kerkmuziek. We hebben een enorme bibliotheek van eeuwen kerkmuziek waaruit we kunnen putten. Maar ‘passie’ kan ook duiden op het lijdensverhaal van Jezus. De periode van de veertigdagentijd staat in het teken van deze passie. In mijn bijdrage wil ik de beide definities van passie samenvoegen en u wat mooie muziek voorschotelen die in het teken staat van de passietijd.
De veertigdagentijd begint met Aswoensdag. De palmtakken van Palmzondag worden verbrand en we laten ons tekenen met een askruisje op ons voorhoofd. Terwijl de voorganger ons tekent met as zegt hij: ‘Memento, homo, quia pulvis es, et in pulverem reverteris’. Vertaald in het Nederlands: ‘Bedenk wel: stof zijt gij en tot stof zult gij wederkeren’. De Engelse componist William Byrd schreef prachtige koormuziek op deze tekst, alhoewel hij de woorden ‘cinis’ en ‘cinerem’ (as) gebruikt in plaats van ‘pulvis’ en ‘pulverem’ (poeder, stof).
Om nog even bij het Latijn te blijven, wil ik u de gregoriaanse hymne ‘Attende Domine’ laten horen. Deze hymne wordt in de passietijd ook in onze kerken regelmatig gezongen, in ieder geval buiten de coronatijd. Het refrein kan dan door iedereen meegezongen worden: Luister Heer, en wees ons genadig want wij hebben tegen u gezondigd.
In de veertigdagentijd wordt er geen lofzang gezongen. Er zijn componisten die speciaal voor deze periode een miscompositie hebben geschreven. In het gregoriaans kennen we de zeventiende mis met de titel in het graduale: ‘In dominicis adventus et quadragesimae’ oftewel ‘Voor de zondagen in de advent en de veertigdagentijd’. De componist Michael Haydn (broer van de veel bekendere Joseph) schreef een ‘Missa tempore quadragesimae’. Alle vaste gezangen komen in onderstaand filmpje langs uitgezonderd het ‘Gloria’.
De vierde zondag van de veertigdagentijd wordt ook wel ‘zondag laetare’ genoemd. Het hoogfeest van Pasen komt dichterbij, dus verheug u. We noemen het ook wel halfvasten. De Venetiaanse componist Andrea Gabrieli zette de tekst van het introïtus waarnaar deze zondag is vernoemd op muziek voor koor.
Langzaam komen we in de buurt bij de tweede definitie van passie waar ik mijn artikel mee begon. In de Goede Week, die start met Palmzondag, wordt het Lijdensverhaal een aantal keer verteld. De palmtakken van Palmzondag zijn ook al aan bod gekomen in mijn verhaal bij Aswoensdag. Maar op Palmzondag worden de palmtakken gebruikt om de Heer te begroeten: ‘gezegend Die komt in de Naam des Heren’ en ‘Hosanna in den hoge’. Ook in onze moderne tijd worden de aloude woorden op muziek gezet. In onderstaande versie horen we de noten van David De Lyser op de tekst ‘Hosanna filio David’.
De evangelielezing op Palmzondag is het lijdensverhaal. In het B-jaar wordt het lijdensverhaal gelezen van Marcus. Johann Sebastian Bach is bij het grote publiek bekend om zijn ‘Matthäus-Passion’. Hij schreef echter ook een ‘Markus-Passion’ die voor dit jaar niet misstaan had. Echter, door corona zou een uitvoering wellicht geen doorgang kunnen hebben, maar ook het feit dat de muziek van deze passie verloren is gegaan, maakt het lastig. De teksten van de Markus-Passion zijn wel bewaard gebleven. Door de jaren heen is geprobeerd om deze passie van Bach te reconstrueren. Het is bekend dat hij veel muziek hergebruikte of parodieerde. Vandaar dat het koor ‘Geh, Jesu, geh zu deiner Pein’ wellicht in de Markus-Passion geklonken heeft zoals in onderstaand filmpje.
Op de donderdag voor Pasen vieren we de herdenking van het laatste avondmaal. We noemen deze donderdag ‘Witte Donderdag’. Tijdens deze viering wordt gezongen: ‘Waar oprechte liefde heerst, daar is God’. Deze vertaling komt van de hymne ‘Ubi caritas’. De Amerikaanse componist Joseph Gentry Stephens schreef een mooie bewerking op de gregoriaanse melodie, die u vast zult herkennen. Een aantal jaar geleden heeft een aantal zangers onder mijn leiding deze versie laten horen tijdens de Chrismaviering in de Gummaruskerk.
Met de herdenking van het lijden en sterven van de Heer zijn we aangekomen bij Goede Vrijdag. Om drie uur in de middag is er de kruisweg: via crucis. Bij de veertien kruiswegstaties wordt stilgestaan bij de lijdensweg van Jezus: van de veroordeling tot de dood aan het kruis tot en met de begrafenis. Maria, de moeder van Jezus, heeft het zwaar te verduren om haar zoon te zien sterven aan het kruis. Het gedicht ‘Stabat Mater’ gaat over de smarten die Maria heeft doorstaan. De noten van Giovanni Battista Pergolesi zijn wellicht de bekendste noten op de tekst van de eerste strofe van dit gedicht. Deze Italiaanse componist mocht slechts 26 jaar oud worden en schreef in zijn korte leven dit meesterwerk.
In de avondviering op Goede Vrijdag horen we nogmaals het lijdensverhaal van onze Heer. Ditmaal in de versie van Johannes. Het is dan ook geen wonder dat veel componisten deze passie op muziek hebben gezet. In het volgende filmpje is het gehele lijdensverhaal volgens Johannes te horen zoals de Duitse componist Heinrich Schütz het op muziek heeft gezet. Wat opvalt is dat de hele passie a capella gezongen wordt, ofwel zonder instrumentale begeleiding. Solo- en koorzang pur sang.
Hopelijk heb ik mijn passie voor de passiemuziek een klein beetje kunnen overbrengen en heeft u tijdens de veertigdagentijd gepaste muziek om u voor te bereiden op het hoogfeest van Pasen. Tot slot kan het slotkoor van de Matthäus-Passion van Johann Sebastian Bach niet ontbreken. Dit meesterwerk heeft mij altijd tot tranen toe geroerd.
Heino Vergouwen